पाठ १८ हाइड्रोकार्वन र यसका यौगिकहरु

1. तलका प्रश्नको सही विकल्प छनोट गर्नुहोस्:

1. तलका मध्ये कुन चाहिँ हाइड्रोकार्बन अल्केन समूहअन्तर्गत पर्छ ?

(अ) मिथेन

(आ) इथिलिन

(इ) एसिटिलिन

(ई) प्रोपाइन

2. तलका मध्ये कुन चाहिँ ग्लिसेरोलको आणविक सूत्र हो ?

(अ) C3H6OH2

(आ) C3H5OH2

(इ)) C3H4OH4

(ई) C3H5OH3

3. तलका मध्ये कुन चाहिँ पेय पदार्थका रूपमा प्रयोग गरिने अल्कोहलको IUPAC नाम हो ?

(अ) मिथानोल

(आ) प्रोपानोल

(ई) ब्युटानोल

(इ) इथानोल

4. शरीरका ओठ, गालालगायत विभिन्‍न भागको छालालाई फुट्नबाट जोगाउन केको प्रयोग गरिन्छ ?

(आ) इथाइल अल्कोहल

(ई) ग्लुकोज

(अ) मिथाइल अल्कोहल

(इ) ग्लिसेरिन

5. तलका मध्ये कुन हाइड्रोकार्बनबाट ग्लिसेरोल बनाइन्छ ?

(अ) मिथेन

(इ) प्रोपेन

(आ) इथेन

(ई) ग्लुकोज

2. फरक लेख्नुहोस् :

1. संतृप्त र असंतृप्‍त हाइड्रोकार्बन

संतृप्त हाइड्रोकार्वन	असंतृप्त हाइड्रोकार्वन
हाइड्रोकार्वनमा रहेको कार्वन परमाणुहरु बिच एउटा मात्र कोभ्यालेन्ट बोन्ड हुन्छ भने त्यस्तो हाइड्रोकार्वनलाई संतृप्त हाइड्रोकार्वन भनिन्छ।	हाइड्रोकार्वनमा रहेको कार्वन परमाणुहरु बिच दुई वा तीन ओटा  कोभ्यालेन्ट बोन्ड हुन्छ भने त्यस्तो हाइड्रोकार्वनलाई असंतृप्त हाइड्रोकार्वन भनिन्छ।
यिनिहरु स्थिर प्रकृतिका हुन्छन्।	यिनिहरु अस्थिर प्रकृतिका हुन्छन्।

2. अल्केन र अल्किन

अल्केन	अल्किन
हाइड्रोकार्वनमा रहेको कार्वन परमाणुहरु बिच एउटा मात्र कोभ्यालेन्ट बोन्ड हुन्छ भने त्यस्तो हाइड्रोकार्वनलाई अल्केन भनिन्छ।	हाइड्रोकार्वनमा रहेको कार्वन परमाणुहरु बिच दुई ओटा  कोभ्यालेन्ट बोन्ड हुन्छ भने त्यस्तो हाइड्रोकार्वनलाई अल्किन भनिन्छ।
यिनिहरु रासायनिक प्रतिक्रियामा कम सक्रिय हुन्छन।	यिनिहरु रासायनिक प्रतिक्रियामा बढि सक्रिय हुन्छन।

3. मोनोहाइड्रिक अल्कोहल र डाइहाइड्रिक अल्कोहल

मोनोहाइड्रिक अल्कोहल	डाइहाइड्रिक अल्कोहल
अल्केनमा भएको एउटा हाइड्रोजनलाई एउटा हाइड्रोक्सिलले विस्थापन गरी बनेको अल्कोहललाई मोनोहाइड्रिक अल्कोहल भनिन्छ।	अल्केनमा भएको दुई ओटा हाइड्रोजनलाई दुई ओटा हाइड्रोक्सिलले विस्थापन गरी बनेको अल्कोहललाई डाइहाइड्रिक अल्कोहल भनिन्छ।
यसको सुत्र CnH2n+1OH हो ।	यसको सुत्र CnH2n(OH)2 हो ।

3. कारण लेख्नुहोस् :

इथेनलाई संतृप्त हाइड्रोकार्बन भनिन्छ ।

इथेनलाई संतृप्त हाइड्रोकार्बन भनिन्छ किनभने इथेनमा रहेको कार्वन परमाणुहरु बिच एउटा मात्र कोभ्यालेन्ट बोन्ड हुन्छ।

1. ग्लिसेरोलाई ट्राइहाइडिक अल्कोहल भनिन्छ ।

ग्लिसेरोलाई ट्राइहाइडिक अल्कोहल भनिन्छ किनभने प्रोपेनमा रहेको तीन ओटा हाइड्रोजनलाई तीन ओटा हाइड्रोक्सिलले विस्थापन गरी ग्लिसेरोल बनेको हुन्छ।

4. तलका प्रश्नको उत्तर लेख्नुहोस् :

1. हाइड्रोकार्बन केलाई भनिन्छ । यसका कुनै चारओटा उदाहरण उल्लेख गर्नुहोस् ।

कार्वन र हाइड्रोजनबाट बनेका यौगिकहरुलाई हाइड्रोकार्वन भनिन्छ। जस्तै: मिथेन, प्रपेन, अल्कोहल, ग्लुकोज ।

2. संतृप्‍त हाइड्रोकार्बन भनेको के हो ? उदाहरणसहित लेख्नुहोस् ।

हाइड्रोकार्वनमा रहेको कार्वन परमाणुहरु बिच एउटा मात्र कोभ्यालेन्ट बोन्ड हुन्छ भने त्यस्तो हाइड्रोकार्वनलाई संतृप्त हाइड्रोकार्वन भनिन्छ। जस्तै: मिथेन, इथेन, प्रोपेन, ब्युटेन आदि।

3. मिथेन ग्याँसको परिचय दिई यसका कुनै दुईओटा उपयोगिता लेख्नुहोस् ।

मिथेन ग्याँस अल्केन समुहको पहिलो सदस्य हो। यो संतृप्त हाइड्रोकार्वन हो। यो ग्याँस धापिलो क्षेत्रमा पाइने पाइने हुनाले यसलाई मार्स ग्याँस पनि भनिन्छ।

मिथेन ग्याँसको उपयोगिताहरु यस प्रकार छन।

1. मिथेन ग्याँस गोबर ग्याँसको रुपमा र उद्योगहरुमा इन्धनको रुपमा प्रयोग गरिन्छ।

2. मिथेनलाई क्लोरोफर्म, कार्वनटेट्राक्लोराइड, फर्माल्डिहाइड बनाउन प्रयोग गरिन्छ।

3. मिथेनलाई छाप्‍ने मसि, जुत्ताको पालिस, रङ बनाउन प्रयोग गरिन्छ।

4. अल्कोहल भनेको के हो ? हाइड्रोक्सिल समूहका आधारमा यसका प्रकार उल्लेख गरी तिनीहरूको आणविक र संरचनात्मक सूत्र लेख्नुहोस् ।

अल्केनमा रहेको एक वा एक भन्दा बढि हाइड्रोजन परमाणुलाई हाइड्रोक्सिल समुह (OH) ले प्रतिस्थापन गरेर बनेको यौगिकलाई अल्कोहल भनिन्छ। हाइड्रोक्सिल समूहका आधारमा अल्कोहल तीन प्रकारका छन्।

अल्कोहल	आणविक सुत्र	संरचना सुत्र
मोनोहाइड्रिक	C2H5OH
डाइहाइड्रिक	C2H4(OH)2
ट्राइहाइड्रिक	C3H5(OH)3

5. तलका यौगिकको आणविक, कन्डेन्स्ड र संरचनात्मक सूत्र लेख्नुहोस् ( इथिलिन, प्रोपिन, एसिटिलिन, इथाइल अल्कोहल, ग्लिसेरोल)

नाम	आणविक सुत्र	कन्‍डेन्‍स्ड सुत्र	संरचना सुत्र
इथिलिन	C2H4	H2C=CH2
प्रोपिन	C3H6	H3C-CH=CH2
एसिटिलिन	C2H2
इथाइल अल्कोहल	C2H5OH	H3C-CH2OH
ग्लिसेरोल	C3H5(OH)3	CH2OH-CH OH-CH2OH

6. निम्‍नलिखित कार्यमा उपयोग गरिने अल्कोहलको नाम लेख्नुहोस्।

1. फर्मल्डिहाइड बनाउन

फर्मल्डिहाइड बनाउन मिथाइल अलकोहलको प्रयोग गरिन्छ।

2. एन्टिसेप्‍टिकका रूपमा

एन्‍टिसेप्‍टिकको रुपमा इथाइल अल्कोहलको प्रयोग गरिन्छ।

3. थर्मोमिटरमा राख्‍न

थर्मोमिटरमा राख्‍न इथाइल अल्कोहलको प्रयोग गरिन्छ।

4. मादक पदार्थ बनाउन

मादक पदार्थ बनाउन इथाइल अल्कोहलको प्रयोग गरिन्छ।

7. इथिलिनको संरचनात्मक सूत्र लेख्नुहोस् । यसमा हाइड्रोजन र कार्बनबिच कस्तो प्रकारको बोन्ड हुन्छ ? यसमा कार्बन कार्बनबिचको बोन्ड किन कमजोर हुन्छ ?

इथिलिनको संरचनात्मक सूत्र:

यसमा हाइड्रोजन र कार्वनबिच सिंगल बोन्ड हुन्छ। यसमा कार्वन र कार्वनविच बोन्ड कामजोर हुन्छ किनभने डबल बोन्ड हुँदा यिनिहरु अस्थिर हुन्छन्। 

8. दिइएको संरचनात्मक सूत्र अध्ययन गरी निम्‍नलिखित प्रश्नको उत्तर दिनुहोस्ः

1. यो यौगिकको नाम के हो, लेख्नुहोस् । 

यो यौगिकको नाम इथेन हो।

2. के यो संतृप्‍त हाइड्रोकार्बन हो ? कारणसहित उल्लेख गर्नुहोस् ।

यो संतृप्त हाइड्रोका्र्वन हो किनभने यो यौगिकको कार्वन परमाणुहरु बिच एउटा मात्र कोभ्यालेन्ट बोन्ड छ।

3. उक्त सूत्रमा कुनै एउटा H को सट्टा OH भएको भए कुन यौगिकको अणुसूत्र बन्थ्यो होला, उल्लेख गर्नुहोस् 

उक्त सूत्रमा कुनै एउटा H को सट्टा OH भएको भए इथानोलको अणुसूत्र बन्छ।

9. मिथेन ग्याँसका कुनै तीनओटा उपयोगिता लेख्नुहोस् ।

मिथेन ग्याँसको उपयोगिताहरु यस प्रकार छन।

1. मिथेन ग्याँस गोबर ग्याँसको रुपमा र उद्योगहरुमा इन्धनको रुपमा प्रयोग गरिन्छ।

2. मिथेनलाई क्लोरोफर्म, कार्वनटेट्राक्लोराइड, फर्माल्डिहाइड बनाउन प्रयोग गरिन्छ।

3. मिथेनलाई छाप्‍ने मसि, जुत्ताको पालिस रङ बनाउन प्रयोग गरिन्छ।

10. इथेन र प्रोपेनका महत्त्वपूर्ण उपयोगिता लेख्नुहोस् । 

इथेनको उपयोगिताहरु यस प्रकार छन्।

1. इथेन ग्याँसलाई वेल्डिङ् गर्न प्रयोग गरिन्छ।

2. कार्वनिक यौगिक इथाइल क्लोराइड, नाइट्रोइथेन आदि बनाउन प्रयोग गरिन्छ।

प्रोपेनको उपयोगिताहरु यस प्रकार छन्।

1. यो ग्याँस अत्यन्त प्रज्वलनशिल भएकोले इन्धनको रुपमा प्रयोग गरिन्छ।

2. पेट्रोलियम उद्योगमा चिस्याउने कार्यको रुपमा प्रयोग गरिन्छ।

3. ग्लिसेरोल बनाउन प्रयोग गरिन्छ।

11. तलका शब्दावलीको परिभाषा लेख्नुहोस् :

(अ) संतृप्त हाइड्रोकार्बन

हाइड्रोकार्वनमा रहेको कार्वन परमाणुहरु बिच एउटा मात्र कोभ्यालेन्ट बोन्ड हुन्छ भने त्यस्तो हाइड्रोकार्वनलाई संतृप्त हाइड्रोकार्वन भनिन्छ।

(आ) असतृप्त हाइड्रोकार्बन

हाइड्रोकार्वनमा रहेको कार्वन परमाणुहरु बिच दुई वा तीन ओटा  कोभ्यालेन्ट बोन्ड हुन्छ भने त्यस्तो हाइड्रोकार्वनलाई असंतृप्त हाइड्रोकार्वन भनिन्छ।

(ई) अल्किन

हाइड्रोकार्वनमा रहेको कार्वन परमाणुहरु बिच दुई ओटा  कोभ्यालेन्ट बोन्ड हुन्छ भने त्यस्तो हाइड्रोकार्वनलाई अल्किन भनिन्छ।

(इ) अल्केन

हाइड्रोकार्वनमा रहेको कार्वन परमाणुहरु बिच एउटा मात्र कोभ्यालेन्ट बोन्ड हुन्छ भने त्यस्तो हाइड्रोकार्वनलाई अल्केन भनिन्छ।

(उ) अल्काइन

हाइड्रोकार्वनमा रहेको कार्वन परमाणुहरु बिच तीन ओटा  कोभ्यालेन्ट बोन्ड हुन्छ भने त्यस्तो हाइड्रोकार्वनलाई अल्काइन भनिन्छ।

(ऊ) फङ्सनल ग्रुप

कार्वनिक यौगिकको निश्‍चित समुहको संरचनालाई परिभाषित गर्ने एउटा परमाणुको समुहलाई फङ्सनल ग्रुप भनिन्छ।

(ए) होमोलोगस शृङ्खला

एउटै सुत्रमा बाँधिन सक्ने हाइड्रोकार्वनको सममुहलाई होमोलोगस श्रृङ्खला भनिन्छ।

12. तल दिइएका यौगिकको अणुसूत्र लेख्नुहोस् ।

(ग्लिसेरोल, मिथेन, इथानोल, ब्युटेन, प्रोपन, एसिटाइलिन, इथिन, इथेन, प्रोपाइन, मिथाइल अल्कोहल)

यौगिक	अणुसुत्र
ग्लिसेरोल	C3H5(OH)3
मिथेन	CH4
इथानोल	C2H5OH
ब्यटेन	C4H10
प्रोपेन	C3H8
एसिटाइलिन	C2H2
इथिन	C2H4
इथेन	C2H6
प्रोपाइन	C3H4
मिथाइल अल्कोहल	CH3OH

13. स्प्रिट ल्याम्पमा प्रयोग हुने अल्कोहलको नाम र संरचनात्मक सूत्र लेख्नुहोस् ।

स्प्रिट ल्याम्‍पमा मिथाइल अल्कोहल प्रयोग गरिन्छ।

14. कुन प्रकारको हाइड्रोकार्बनलाई प्याराफिन भनिन्छ ?

संतृप्‍त हाइड्रोकार्वन (अल्केन) लाई प्याराफिन भनिन्छ।

15. प्रोपेन अणुका तीनओटा कार्बनबाट तीनओटा हाइड्रोजन हटाई तीनओटा हाइड्रोक्सिल (OH) समूह जोडेर बनेको यौगिकको साधारण नाम र IUPAC नाम लेख्नुहोस् । उक्त यौगिकको संरचनात्मक सूत्र र कुनै तीनओटा उपयोग लेख्नुहोस्

प्रोपेन अणुका तीनओटा कार्बनबाट तीनओटा हाइड्रोजन हटाई तीनओटा हाइड्रोक्सिल (OH) समूह जोडेर बनेको यौगिकको साधारण नाम ग्लिसेरोल हो र IUPAC नाम propane-1,2,3-triol हो।

ग्लिसरोलको संरचना सुत्र:

16. रमाको हातखुट्टा र मुखको छाला सुख्खा भएर फुट्ने गरेको छ । उनको छालासम्बन्धी उक्त समस्या समाधान गर्न कुन रासायिनक यौगिक प्रयोग गर्नुपर्ला ? साथै उक्त यौगिकको रासायनिक नाम र संरचनात्मक सूत्र लेख्नुहोस्।

रमाको हातखुट्टा र मुखको छाला सुख्खा भएर फुट्ने गरेको छ । उनको छालासम्बन्धी उक्त समस्या समाधान गर्न ग्लिसेरोलको प्रयोग गर्नुपर्छ। 

ग्लिसेरोलको संरचनात्मक सुत्र: